کتاب

نام كتاب: إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏ ؛ نويسنده: شيخ حر عاملى؛  وفات: ۱۱۰۴ ق‏؛ تعداد جلد واقعى: ۵؛  زبان: عربى‏؛  موضوع: چهارده معصوم عليهم السلام‏ ، ناشر: اعلمى‏ ؛ مكان نشر: بيروت‏ ؛ سال چاپ: ۱۴۲۵ ق‏

موضوع‏ کتاب و محتواى كتاب‏:  هدف او در اين كتاب بيان اخبارى است كه نصوص دال بر نبوت پيامبر(ص) و امامت ائمه(عليهم السلام) و همچنين معجزات و كرامات آنان را در بر دارد. این كتاب به ۳۵ باب تقسيم شده است: باب اول تا پنجم كلياتى در حجيت نقل و مباحثى پيرامون اخبار و روايات معصومين است. باب ششم به نصوص عامه نبوت و امامت مى‏ پردازد. باب ۸ و ۹ اخبار دال بر نبوت پيامبر(ص) و معجزات ايشان است. از باب ۱۰ تا ۳۴ به اخبار امامت عامه و امامت و معجزات هر يكى از ائمه اختصاص دارد و باب ۳۵ رد غلو است. مؤلف هر باب را به فصل‏ هاى متعددى تقسيم كرده و هر فصل را به احاديث يك كتاب اختصاص داده است.
روش تأليف ‏شیخ حر عاملی : مؤلف به دليل گرايش اخبارى به همه روايات به ديده قبول نگريسته و هر روايتى كه در منابع قديم شيعه بوده جمع آورى نموده و جز توضيحات معمولى، از نقد و بررسى آنها سخنى نگفته است. همين موضوع موجب آسيب پذيرى اين اثر همانند ديگر آثار مشابه در مناقب و مثالب است. توضيحات مؤلف به شيوه كتاب ديگرش وسايل است و غالباً توضيح مى دهد كه شبيه اين روايت در فلان باب نيز آمده يا خواهد آمد. شيخ حر مأخذ هر خبر را به طور دقيق در آغاز آن خبر بيان كرده و سند آن را هم آورده است. در چاپ كنونى آدرس اين كتب نيز استخراج شده است.
منابع كتاب‏:
منابع وى عبارتند از تمامى كتب روايى مهم شيعه از آغاز تا دوره مؤلف مانند كافى، بصائر، كفاية الاثر، الخرائج و الجرائح، كتب مختلف شيخ صدوق، شيخ مفيد و شيخ طوسى، ابن طاووس، عمادالدين طبرى، طبرسى و تفاسيرى چون تفسير قمى. با اين حال وى از كتب اهل سنت غفلت نكرده و بخشى از مباحث خورد را به نقل از آنان اختصاص داده تا نبوت و امامت و معجزات معصومين را از آن كتاب ها نيز اثبات نمايد.  به گفته خود مؤلف ذيل شرح حالش در كتاب امل الآمل، در اين مجموعه (اثبات الهداة ) بيست هزار روايت از نزديك به ۲۰۰ كتاب به طور مستقيم و ۲۵۰ كتاب به واسطه نقل كرده است. وى مى ‏گويد از ميان كتبى كه مستقيماً از آنها نقل كرده، ۱۴۲ كتاب شيعى و ۲۴ اثر غير شيعى است. علاوه بر اين كتب كه ۴۳۹ عدد است از تعدادى كتاب نقل كرده كه در لابلاى اسناد از آنها نام برده است. او همچنين مى‏ نويسد كه سعى كرده از تكرار روايات خوددارى كند. مؤلف، اصل اين كتاب را در دو جلد تنظيم كرده ولى چاپ فعلى در پنج جلد عرضه شده است.
جایگاه ؛ شخصیت و زندگانی شیخ حر عاملی
ولادت‏: وى محدث بزرگ و فقيه دانشمند، صاحب تأليفات ارزشمند و گران‏بها، شيخ الاسلام و زعيم شيعه، محمد بن حسن بن على بن محمد بن حسين، معروف به شيخ حر عاملى است. و در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ هجرى در روستاى مشغره در منطقه جبل عامل لبنان ديده به جهان گشود. منطقه جبل عامل به دست ابوذر غفارى شيعه شد و توسط آن سردار بزرگ اسلام با اهل بيت رسول خدا صلى الله عليهم اجمعين آشنا گشت و مهر و محبت اهل بيت را با جان و دل پذيرا شد. او در خانواده‏ اى اهل علم و علاقه‏ مند به خاندان رسول خدا صلى الله عليهم اجمعين به دنيا آمد و پدرش نام او را «محمد» نهاد.
نسب‏ و خاندان شيخ حر عاملى: شيخ حر عاملى از نوادگان حر بن يزيد رياحى است. او فرمانده سپاه يزيد بود كه به سپاه امام حسين علیه‌السلام ملحق شد و همچون يارى وفادار در ركاب آن حضرت به شهادت رسيد و امام حسين علیه‌السلام درباره او فرمودند:« ترا نام نيكويى نهاده ‏اند، تو در دنيا و آخرت حُرّ و آزاده هستى».
شيخ حر عاملى در خاندانى اهل معرفت بزرگ شد. خاندان آل حر خاندانى بزرگ و اصيل و ريشه‏ دار بودند و فقها و دانشمندان بزرگى را پرورش داده ‏اند. پدر شيخ حر عاملى، شخصيتى فاضل، دانشمند، صالح، اديب، فقيه، ثقه، حافظ و آگاه به فنون عربى و مورد مراجعه عموم مردم بود. وى در سال ۱۰۶۲ هجرى در راه مشهد مقدس درگذشت و در آن شهر به خاك سپرده شد. عمويش شيخ محمد بن على بن محمد حر عاملى داراى كتاب الرحله، حواشى و تعليقات و فوائد و ديوان شعر بزرگى است. پسر عمويش حسن بن محمد بن على دانشمندى فاضل و اديب بود. جدّش شيخ على بن محمد حر عاملى، عالمى جليل القدر و عابدى خوش اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بود. جد پدرش شيخ محمد بن حسين حُر عاملى نيز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در شرعيات بود كما اينكه فرزندش شيخ محمد بن محمد افضل عصر خود در عقليات بود.
شخصيت علمى‏ شيخ حر عاملى: شيخ حُر عاملى از برجسته ‏ترين علماى شيعه در قرن يازدهم هجرى به شمار مى‏ آيد. او داراى تأليفاتى ارزنده و شخصيتى مورد احترام نزد علماى شيعه است. او يكى از چهره ‏هاى بزرگى است كه مذهب شيعه را با روايات اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام بيش از پيش غنى ساخت و آثارى را بعد از خود بر جاى نهاد كه سزاوار ستايش و تقدير است.
وى يكى از حلقه ‏هاى محكم و ارزشمند شيعه براى اتصال به روايات امامان معصوم و پيامبر اسلام صلوات الله عليهم است.
سخنان علما در مورد شيخ حر عاملى:
سيد على خان مدنى، شارح صحيفه سجاديه درباره ايشان مى‏ فرمايد: «شيخ محمد بن حسن بن على بن محمد حر شامى عاملى، شخصيتى برجسته و داراى مقام و منزلتى علمى است كه سخن، در معرفى آن ناتوان است. فوائد ارزشمند نوشته‏ هايش تمام جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانى تمام سرزمين ‏ها را از قطرات حيات‏ بخش بارانش سيراب ساخته است. تأليفات او بر پيشانى روزگار همچون مرواريد مى‏ درخشد و كلماتش در ميان سطرها همچون گوهرهايى گران‏بها و كنار هم چيده شده است».
صاحب مقابس الأنوار درباره ايشان مى‏ فرمايد: «عالم فاضل، اديب، فقيه، محدث كامل، جمع آورنده روايات و احاديث، و مرتب كننده آن اسرار نورانى، شيخ محمد بن حسن حر عاملى مشغرى طوسى، كه خداوند با فضل قدوسى خود با ايشان رفتار نمايد...».
علامه امينى در كتاب ارزشمند الغدير درباره ايشان مى ‏فرمايد: «او مرواريدى بر تاج زمان و نقطه ‏اى درخشان بر پيشانى فضيلت است. هرگاه در پى شناخت ايشان برآيى ايشان را آگاه به هر فنى خواهى يافت. جملات مدح و ستايش در معرفى او ناتوانند. گويا او تنديس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و كمال است. از آثار او نگارش احاديث ائمه اهل بيت عليهم السّلام در اثبات امامت و نشر فضايل و جمع ‏آورى احكام و حكمت‏ ها و مدح و ستايش آنان است و تأليفات ارزشمندش ياد او را جاودان ساخته است».
محدث قمى درباره او مى‏ نويسد: «محمد بن حسن بن على مشغرى، شيخ محدثان و با فضيلت‏ ترين متبحران عالم، فقيه هوشيار، محدث پارسا، ثقه جليل القدر و سرچشمه بزرگواريها و فضيلت ها و داراى تأليفات سودمندى است.»
سفرهای شيخ حر عاملى: شيخ حُر عاملى تا چهل سالگى در جبل عامل زندگى مى ‏كرد و در طول اين مدت دو بار به سفر حج مشرف شد. در سال ۱۰۷۳ هجرى براى زيارت ائمه معصومين عليهم السّلام به عراق رفت و از آنجا براى زيارت امام رضا علیه‌السلام عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساكن شد.  در سال ۱۰۸۷ و ۱۰۸۸ نيز دو بار به زيارت حج و ائمه معصومين عليهم السّلام در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به ديدار علماى بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسى نايل آمد. وى در آن سفر به علامه مجلسى اجازه روايت داد و علامه نيز به شيخ حُر اجازه روايت داد. شيخ حُر عاملى بعد از آن به مشهد مقدس باز گشت و تا آخر عمر در آنجا ماند.
حادثه مكه‏: در سال ۱۰۸۸ هجرى در آخرين سفر حج شيخ حُر عاملى، تركهاى تحت امر حكومت عثمانى عده‏ اى ايرانى را به جرم اهانت به خانه خدا قتل عام كردند و در واقع بى ‏احترامى به خانه خدا را بهانه ‏اى براى قتل عام شيعيان اهل بيت عليهم السّلام قرار دادند.  شيخ حُر عاملى قبلاً به شيعيان گوشزد كرده بود كه اينها در پى بهانه‏ اى براى كشتار شما هستند و شما از خانه خدا خارج نشويد.  در اين واقعه شيخ حُر توسط سيد موسى بن سليمان، يكى از اشراف مكه و از سادات حسنى نجات يافت و از طريق يمن به عراق رفت.
دربار شاه ايران‏: شيخ حُر عاملى در سفر خود به مشهد از شهر اصفهان عبور كرد و در آنجا با علماى شهر ديدار نمود و بسيار مورد احترام علماى اصفهان، بخصوص علامه مجلسى قرار گرفت. علماى آن شهر ديدارى نيز از دربار شاه سليمان صفوى براى او ترتيب دادند. جريانى از ملاقات شيخ با شاه نقل شده كه: وقتى شيخ حر عاملى وارد مجلس شاه مى ‏شود، در جاى مخصوص شاه مى ‏نشيند. هنگامى كه شاه وارد جلسه مى ‏شود و مى ‏بيند شخصى در جاى مخصوص او نشسته است ناراحت مى‏ شود و مى‏ پرسد ايشان كيست؟ جواب مى ‏دهند يكى از علماى بزرگ عرب به نام شيخ حُر عاملى است. شاه با تمسخر مى ‏پرسد فرق ميان حُر و خر چقدر است؟
شيخ حُر عاملى به فارسى جواب مى ‏دهند «يك متكا»، يعنى شما خودتان هستيد و بايد كنار من بنشينيد.
نكته جالبى كه در اين جريان است عظمت و جايگاه علماى شيعه در دربار صفوى است كه جرأت مى‏ كردند اين گونه با شاه سخن بگويند و اين نشان دهنده نفوذى بود كه علماى شيعه در دربار صفوى داشته ‏اند.
بازگشت به مشهد: هنگامى كه شيخ حُر عاملى به مشهد بازگشت از طرف شاه ايران منصوب به مقام «قاضى القضات» گرديد و بعد از مدت كوتاهى از علماى بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشكيل داده و شاگردان و علماى فراوانى را تربيت نمود. مجلس درس شيخ حُر عاملى، مملو از طلاب مخلص و كوشا در طلب علوم آل البيت علیه‌السلام بود و او نيز همچون استادى مهربان به تربيت آنان پرداخت.  وى در آن شهر مقدس تأليفات ارزشمندى را نيز به نگارش در آورده است.
شعر گفتن شيخ حر عاملى: شيخ حُر عاملى از ذوق شعرى بالايى نيز برخوردار بود. او اشعار فراوانى در مدح و ستايش اهل بيت عصمت و طهارت سروده است و ديوانى دارد كه شامل بيست هزار بيت شعر است. از ويژگي هاى شعر او طولانى بودن آن است. او قصيده‏اى در مدح پيامبر و اهل بيت آن حضرت دارد كه بيش از صد بيت است و قصيده ‏اى ديگر شامل معجزات و فضايل پيامبر و اهل بيت آن حضرت است و شامل چهار صد بيت مى‏ باشد. او در شيوه‏ هاى شعرى نيز از مهارت خاصى برخوردار بوده است. مثلا ۲۹ قصيده در مدح اهل بيت دارد كه مجموعه ابيات هر قصيده را به يكى از حروف الفبا قافيه داده است. در قصيده ‏اى ديگر چهار طرف هر بيت را با يك كلمه آورده است و در قصيده ‏اى تمام ابيات را بدون الف آورده است.
اساتید شيخ حر عاملى:

شيخ حُر عاملى نزد اساتيد بزرگى به فراگيرى علوم آل محمد صلى الله عليهم اجمعين پرداخت و از آنان بهره ‏هاى فراوانى برد كه اثر مهمى در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمى بزرگ و مجتهدى نام آور گردد. از جمله اساتيد وى در روستاى مشغره‏ اند:
۱- پدرش حسن بن على (درگذشت ۱۰۶۲ هجرى). ۲- عمويش شيخ محمد بن على حُر (درگذشت ۱۰۸۱ هجرى). ۳- جد مادريش شيخ عبد السلام بن محمد حُر. ۴- دايى پدرش شيخ على بن محمود عاملى.  ۵- شيخ زين الدين، صاحب معالم و فرزند شهيد ثانى. ۶- شيخ حسين ظهيرى.  ۷- سيد حسن حسينى عاملى. ۸- شيخ عبد الله حرفوشى. ۹- مولى محمد طاهر بن محمد حسين شيرازى نجفى قمى. ۱۰ - سيد ميرزا جزايرى نجفى‏  ۱۱- شيخ على نوه شهيد ثانى‏  ۱۲- استاد محقق آقا حسين خوانسارى‏  ۱۳- سيد هاشم توبلى بحرانى‏  ۱۴- مولى محمد كاشى‏
شاگردان‏ شيخ حر عاملى: 

علماى فراوانى نيز از محضر او بهره برده‏ اند از جمله:  ۱- شيخ مصطفى بن عبد الواحد بن سيار حوبز  ۲- شيخ محمد رضا فرزند شيخ مصطفى‏  ۳- شيخ حسن فرزند ديگر شيخ مصطفى‏  ۴- سيد محمد بن محمد باقر حسينى اعرجى مختارى نائينى‏  ۵- سيد محمد بن محمد بديع رضوى مشهدى‏  ۶- مولى محمد فاضل بن محمد مهدى مشهدى‏  ۷- سيد محمد بن على بن محيى الدين موسوى عاملى‏  ۸- مولى محمد صالح بن محمد باقر قزوينى مشهور به روغنى‏  ۹- مولى محمد تقى بن عبد الوهاب استرآبادى مشهدى‏  ۱۰- مولى محمد تقى دهخوارقانى قزوينى‏  ۱۱- سيد محمد بن احمد حسينى گيلانى‏
تأليفات‏ شيخ حر عاملى: شيخ حُر عاملى داراى تأليفات ارزشمند و گران‏بهايى است. وى عمر شريف خود را وقف خدمت به شريعت مقدس اسلام و مذهب حق اهل بيت عصمت و طهارت نمود و با وجود مشاغل فراوان مانند شيخ الإسلامى و اشتغال به درس و تربيت علما، تأليفات فراوانى نيز از خود به يادگار نهاده كه يكى از آنها كتاب ارزشمند «وسائل الشيعة» است كه از زمان نگارش تا اين زمان پيوسته مورد توجه و عنايت فقهاى اهل بيت و مجتهدين شيعه قرار گرفته است.  از جمله تأليفات ايشان است:
۱- الجواهر السنية في الأحاديث القدسيه، اين كتاب اولين كتابى است كه به رشته تحرير در آورده است و قبل از ايشان نيز كسى چنين كتابى ننوشته است.
۲- الصحيفة الثانية من أدعية علي بن الحسين علیه‌السلام، اين كتاب شامل مجموعه دعاهايى است كه در صحيفه سجاديه مشهور نيامده است.
۳- تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، كه شامل تمام احاديث احكام شرعى موجود در كتب اربعه و ساير كتب معتبر است كه منابع آن به ۱۸۰ كتاب مى ‏رسد.
در اين كتاب سند روايات و نام كتاب‏ها با ترتيبى زيبا و جمع ميان روايات با رعايت اختصار آمده و هر مسأله در حد امكان در يك باب مستقل آمده است.
۴- هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام در سه جلد كوچك كه منتخبى از كتاب وسائل الشيعة با حذف سند و مكررات است.
۵- من لا يحضره الإمام، فهرست وسائل الشيعة و عنوان باب‏ ها و تعداد أحاديث هر باب و مضمون احاديث آن است در يك جلد.
۶- الفوائد الطوسية، در يك جلد و شامل صد فائده در مباحث گوناگون‏
۷- إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات در دو جلد، شامل بيش از بيست هزار حديث و هفتاد هزار سند به نقل از ۴۳۹ كتاب از شيعه و سنى با ترتيبى زيبا و تهذيب و پرهيز از تكرار درباره معجزات پيامبر و ائمه معصومين عليهم السلام.
۸- أمل الآمل كه در آن نام علماى جبل عامل و علماى متأخرين آمده است.
۹- الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، رساله‏اى است پيرامون رجعت كه شامل ۶۰۰ حديث و ۶۴ آيه قرآن و ادله فراوان و كلماتى از قدما و متأخرين است و به طرح شبهات و جواب آنها درباره رجعت نيز پرداخته است.
۱۰- رسالة في الرد على الصوفية،كه شامل هزار حديث در ردّ آنان است.
۱۱- تواتر القرآن‏
۱۲- بداية الهداية، در واجبات و محرمات منصوصه از اول تا آخر فقه. شيخ حر در اين كتاب واجبات را ۱۵۳۵ و محرمات را ۱۴۴۸ مورد دانسته است.
۱۳- الفصول المهمة في أصول الأئمة عليهم السلام، كه شامل قواعد كلى اصول دين، اصول فقه، فروع فقه و اصول علم طب مى‏باشد.
۱۴- العربية العلوية و اللغة المروية
۱۵- ديوان شعر كه شامل بيست هزار بيت شعر است  و ۴ منظومه ديگر در موضوعات مختلف.
۱۶- ديوان الإمام زين العابدين عليه السلام‏
۱۷- تحرير وسائل الشيعة و تحبير مسائل الشريعة در شرح وسائل الشيعة
۱۸- الأخلاق‏
۱۹- مقتل الإمام الحسين علیه‌السلام
۲۰- حاشيه ‏هايى بر كتب اربعه و...
وفات‏ شيخ حر عاملى: برادر شيخ حر عاملى در كتاب «الدر المسلوك» درباره وفات ايشان مى ‏فرمايد: «در روز ۲۱ رمضان سال ۱۱۰۴ هجرى غروب خورشيد فضيلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شيخ الاسلام و المسلمين، جانشين فقها و روات شيعه، سخن‏گوى هدايت امت و حيات شريعت، راستگو در روايات و نقل معجزات وسائل الشيعة، امام خطيب و شاعر اديب، بنده حقيقى پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شيخ ابو جعفر محمد بن حسن حر عاملى واقع شد.
او سفر كرده به سوى رحمت خدايش در جوار هشتمين امام شيعيان على بن موسى الرضا علیه‌السلام است. او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زير گنبد در كنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ايوان حجره‏اى در صحن روضه در كنار مدرسه ميرزا جعفر دفن نموديم. او ۷۲ سال سن داشت.»

منبع: مجموعه سیره معصومین